نیاز رهرو به استاد در سلوک(2)

تیغ تیز: نفوذ باطنی شیخ یا عنایت حق نسبت به اوست.

حوض: آدم ناآگاه.

دریا: منظورشیخ است ، مرد آگاه.

 پهلو زدن: یعنی خود را با بزرگان برابر دیدن.

کفر را حد است: «کفر» در اصطلاح عالمان علم کلام تصدیق نکردن رسول (ص) است در آن چه فرمود، چنان که «ایمان» تصدیق گفته اوست. «حد» در لغت به معنى اندازه و کرانه است و در اصطلاح منطقیان تعریف چیزى است به جنس و فصل. پس کفر به هر دو معنىِ لغوى و اصطلاحى حکایت از محدودیت کند. علاوه بر آن، در معنى مصطلح کلامى کفر و ایمان از اوصاف بنده مکلّف است. و آن که تکلیف بر بنده مى‏نهد حضرت حق است جلّ و علا. به گفته مولانا کسى که از مکان و زمان گذشته و با حق یکى شده است، فراتر از آن است که در باره کفر و ایمان او بحث شود.

کُلُّ شى‏ء: هر چیز جز وَجهُ اللَّه فناء است. برگرفته است از آیه «کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلاَّ وَجْهَهُ: هر چیز تباه است جز وجه او.»[1] «وجه» در این آیه معنیهاى متعدد شده، است: ذات پروردگار، کردار صالح، جهت. اما «وجه اللَّه» در اصطلاح عارفان معنیى جز اینها دارد و آن فیض حضرت حق است که همه جا را فرا گرفته، بلکه جز آن هیچ نیست:

          هر که اندر وجهِ ما باشد فنا             کُلُّ شى‏ءٍ هالکٌ نبود جزا؟

          3053 4/ د/ 1

          وجه چه بود مجمع حسن بتان             باغ دل بستان عشق عاشقان‏

          وجه او بى‏پرده چون مشرق شود             دیده‏ها را مُفنِىُ و مُغرِق شود

(مظفر کرمانى، به نقل از فرهنگ مصطلحات عرفاء، ص 412)

فناها: فانى شدنى‏ها، همه آن چه در این جهان هستى است.

این فناها: اشاره به همه موجودات فنا‌پذیر عالم خاک است .

آن وجه: یعنی وجه‌الله.

خُفیه: مخفى، پنهان شده.

طشت: لگن، جامه فانوس. مولانا در دیوان کبیر به جاى طشت، «لگن» آورده است.

          مست شد باد و ربود آن زلف را از روى یار             چون چراغ روشنى کز وى تو برگیرى لگن‏

(دیوان کبیر، ب 20701)

          آورد برون گردون از زیر لگن شمعى             کز خجلت نور او بر چرخ نماند اختر

(دیوان کبیر، ب 10824)

سَرِ این تن: یعنی زندگی جسمی و چسبیدن به این دنیا کنایه از عقل جزوى که به وسیله آن کشف حقیقت خواهند.

آن سر:یعنی عالم غیب. وجود مادی، در پیشگاه حقیقت، کفرآمیز است و باید آن را خوار کنی تا نور ایمان بر تو بتابد.کنایه از عقلى که بى‏واسطه حقیقت را دریابد.

 (3331) مرید شیخ به آن کسى که از شیخ بد گویى کرده با کفر و گمراهى قرین شده بود. (3332) گفت: حذر کن از اینکه خود را بتیغ تیز آشنا کنى و با شاه و سلطان ستیزه نمایى‏. (3333) حوض اگر با دریا پهلو بزند هستى خود را از بیخ و بن همى‏کند. (3334) دریا بى‏پایان است و از مردار شما تیره نخواهد شد.

 ( 3335) کفر محدود است ولى شیخ و نور شیخ حدى نداشته و بى‏پایان است‏ ( 3336) در پیش یک لا یتناهى و غیر محدود هر محدودى هیچ و هر چیز جز وجه خداوندى فانى است‏ ( 3337) آن جا که او است کفر و ایمانى نیست زیرا که او مغز است و کفر و ایمان دو رنگ یاد و پوست هستند ( 3338) اینها که فانیند حجاب آن وجه خداوندى مى‏باشند چون چراغى که در زیر طشت پنهان شده باشد ( 3339) پس سر این تن که نیکوترین عضو مى‏باشد حجاب آن سر و پرده وجه اللَّه است و در پیشگاه شیخ این سر تن کافر و حجاب حقیقت شیخ است‏.

بدگمانی برای این است که شخص، نسبت به حقایق الهی بیگانه است و چنین بد‌گمانی‌ای در مرد حق اثری ندارد. مولانا در ادامه، مردان حقی که مورد اتهام قرار می‏گیرند را مانند ابراهیم خلیل می‌بیند که آتش نمرود بر او گلستان شد. مردان حق، بالاتر از کفر و ایمانند؛ زیرا مفهوم این کلمات، مربوط به زندگی جهان خاکی و عالم محدود ماست. شیخ به بی‌کرانی حق پیوسته است و نورش هم بی‌کران است. پس در برابر بی‌کرانی حق و برای آنها که به حق رسیده‌اند، همهْ حرف‌های این دنیا دیگر تمام شده است و هرچه جز پروردگار باشد، فناست:«کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ »[2] کسی که با خدا پیوند یافته باشد، بالاتر از آن مرحله‌ای است که در آن صحبت کفر و ایمان پیش می‏آید. با این‌که همه چیز، جز وجه‌الله فناپذیر است، اما همین فناپذیرها "حجاب" دیدن وجه‌الله است و چهرهْ حق، مانند چراغی که در زیر طشت پنهان باشد، در پشت این آفرینش صوری مخفی است.